इसे ही विपर्याय अथवा विपरीतार्थक शब्द कहते हैं । परस्पर विपरीत अर्थ का बोध कराने वाले शब्द ही विलोम शब्द कहलाते हैं । नीचे विलोम शब्दों की सूची दी जा रही है।
शब्द विलोम शब्द शब्द विलोम शब्द
(अ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
अपर्ण – ग्रहण
अभिज्ञ – अनभिज्ञ
अथ – इति
अनाथ – सनाथ
अवनति – उन्नति
अंतरंग – बहिरंग
अनुग्रह – विग्रह
अतिवृष्टि – अनावृष्टि
अधुनातन – पुरातन
अदोष – सदोष
अल्पायु – दीर्घायु
अल्पज्ञ – बहुज्ञ
अनुराग – विराग
अवनि – अम्बर
अवनत – उन्नत
अनुकूल – प्रतिकूल
अर्थ – अनर्थ
अधः – उपरि
अज्ञ – विज्ञ
अधम – उत्तम
अमर – मत्र्य
अनुरक्ति – विरक्ति
अतल – वितल
अग्रज – अनुज
अनुलोम – प्रतिलोम
अत्यधिक – स्वल्प
अपेक्षा – उपेक्षा
अनन्त – शान्त
अस्त – उदय
अल्प – बहु
अर्पित – गृहीत
अधीत्यका – उपत्यका
अमावस्या – पूर्णिमा
अन्तर्मुखी – बहिर्मुखी
अंतद्र्वंद्व – बहिद्र्वन्द्व
अन्त – आदि
अग्नि – जल
अंगीकार – अस्वीकार
अस्वस्थ – स्वस्थ
अग्र – पश्चात्
अगम – सुगम
अर्जन – वर्जन
अल्पसंख्यक – बहुसंख्यक
अकाल – सुकाल
अलभ्य – लळय
अरूचि – सुरूचित
अति – अल्प
अंधकार – प्रकाश
अमृत – विष
अभ्यस्त – अनभ्यस्त
अधिक – अल्प
अपमान – सम्मान
अध – अनध
अस्वस्थ – स्वस्थ अ
राग – सुराग
अग्नि – जल
(आ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
आगत – विगत
आयात – निर्यात
आतुर – अनातुर
आधुनिक – प्राचीन
आकृष्ट – विकृष्ट
आंकपित – निष्कंपित
आकाश – पाताल
आहार – अनाहार
आविर्भाव – तिरोभाव
आख्यात – अनाख्यात
आरोह – अवरोह
आगामी – विगत
आग्रह – दुराग्रह
आचार – अनाचार
आश्रित – अनाश्रित
आकीर्ण – विकीर्ण
आदत्त – प्रदत्त
आत्मा – परमात्मा
आदर – अनादर
आधार – आधेय, लंब
आदान – प्रदान
आदि – अन्त
आमिष – निरामिष
आवाहन – विसर्जन
आरम्भ – अन्त
आवृत्त – अनावृत्त
आकर्षण – विकर्षण
आर्द्र – शुष्क
आकुंचन – प्रसारण
आच्छादित – अनाच्छादित
आशा – निराशा
आसक्त – अनासक्त
आस्तिक – नास्तिक
आय – व्यय
आभ्यन्तर – बाह्य
आतप – अनातप, छाया
आलोक – अंधकार
आदृत – अनादृत
आरूढ़ – अनारूढ़
आत्मीय – अनात्मीय
आस्था – अनास्था
आजादी – गुलामी
आहूत – अनाहूत
आहत – अनाहत
(इ-ऊ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
ईश्वर – जीव
इष्ट – अनिष्ट
इहलोक – परलोक
ईद – मुहर्रम
ईश – अनीश
इच्छा – अनिच्छा
उपकार – अपकार
उपसर्ग – प्रत्यय
उदय – अस्त
उत्कर्ष – अपकर्ष
उन्मूलन – रोपण
उन्नति – अवनति
उदात्त – अनुदात्त
उदार – कृपण
उत्साह – अनुत्साह
उत्कृष्ट – निकृष्अ
उचित – अनुचित
उपस्थित – अनुपस्थित
उत्तम – अधम
उपयोग – दुरूप्योग
उधम – निरूधम
उन्मीलन – निमीलन
उत्थान – अनुपयुक्त
उच्च – निम्न
उत्थान – पतन
उन्मुख – विमुख
उधार – नकद
उत्तीर्ण – अनुत्तीर्ण
उपरि – अधः
उपचार – अपचार
उपचय – अपचय
उद्धत – विनीत
उपमेय – अनुपमेय
उदयाचल – अस्ताचल
उग्र – सौम्य
उत्तरायण – दक्षिणायन
(ए-ऋ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
एक – अनेक
एकतंत्र – बहुतंत्र
एकता – अनेकता
एकमुख – बहुमुख
एकत्र – विकीर्ण
एड़ी – चोटी
ऐक्य – अनैक्य
ऐश्वर्य – अनैश्वर्य
ऐतिहासिक – अनैतिहासिक
ऐहिक – पारलौकिक
ऋत – अनृत
ऋजु – वक्र
(क-ख-ग-घ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
कृपण – दाता
कुसुम – वज्र
कर्मण्य – अकर्मण्य
कर्कशा – सुशीला
कोप – कृपा
क्रोध – क्षमा
कुमार्ग – सुमार्ग
कलुषण् – निष्कलुष
कृत्रिम – प्रकृत
कुटिल – सरल
कृश – पुष्ट
क्रुर – अक्रूुर
कपट – निष्कपट
कपूत – सपूत
क्रय – विक्रय
कटु – मधु
कृतज्ञ – कृतध्न
कर्म – निष्कर्म
क्रूण – निष्ठुर
कायर – निडर
कृष्ण – श्वेत
कनिष्ठ – ज्येष्ठ
कुलदीप – कुलांगार
क्रम – अक्रम
करूप – सुरूप
कठोर – कोमल
कीर्ति – अपकीर्ति
खंडन – मंडन
खाद्य – अखाद्य
खीझना – रीझना
गंभीर – वाचाल
गरल – सुधा
गणतंत्र – राजतंत्र
गुरू – लघु
गौरव – लाघव
गुप्त – प्रकट
गृही – त्यागी
गृहस्थ – सन्यासी
ग्राम्य – नागर,
वन्य – ग्रस्तुमुक्त
गत – आगत
गुण – दोष
गगन – पृथ्वी
गोचर – अगोचर
घर – बाहर
घरेलू – बाहरी
(च-छ, ज-झ) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
चल – अचल
चोर – साधु
चर – अचर
चिरंतन – नश्वर
चिर – अचिर
छाँह – धूप
चह – अनचाह
जन्म – मरण
ज्येष्ठ – कनिष्ठ
जय – पराजय
जड़ – चेतन
जागरण – निद्रा
ज्योति – तम
जागरित – सुप्त
जेय – अजेय
जल – स्थल
जीवन – मरण
जीवित – मृत
जंगम – स्थावर
ज्वार – भाटा
जति – विजाति
जटिल – सरल
झोपड़ी – महल
(त-थ-द-ध-न) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
तम – प्रकाश
तिमिर – प्रकाश
तप – शीत
तामसिक – सात्विक
तीव्र – मन्द
तुकान्त – आतुिकान्त
तुच्छ – महान्
तृष्णा – वितृष्णा
तृषा – तृप्ति
तरल – ठोस
तिक्त – मधुर
देव- दानरव
दुष्ट, दुर्जन – सज्जन
दिवा – रात्रि
देय – अदेय
दूषित – स्वच्छ
दृढ़ – अदृढ़
दुराचारी – सदाचारी
दुर्बल – सबल
दुर्दान्त – शान्त
दुःशील – सुशील
दक्षिण – वाम, उत्तर
धरा – गगन
धनी – निर्धन
ध्वंस – निर्माण
धृष्ट – विनीत
न्यून – अकध
नश्वर – शाश्वत
न्यूतन – पुरातन
निन्दा – स्तुति
निर्दोष – सेदोष
नैतिक – अनैतिक
निर्माण – विनोश
निर्दय – सदय
नख – शिख
नैसर्गिक – कृत्रिम
नमकहलाल – नमकहराम
निरर्थक – सार्थक
निर्मल – मलिन
नित्य – अनित्य
निरक्षर – साक्षर
निष्काम – सकाम
निषिद्ध – विहित
निर्लज्ज – सलज्ज
नैकी – बदी
नया – पुराना।
(प-फ-ब-भ-म) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
प्रख्यात – अविख्यात
बलवान् – बलहीन
पदार्थ – स्वार्थ
बन्धन – मुक्ति
पेय – अपेय
बहिरंग – अंतरंग
पवित्र – अपवित्र
बाह् – अभ्यंतर
पाप – पुण्य
भूत – भविष्य
पात्र – अपात्र
भौतिक – आध्यात्मिक
प्रकृत – अप्रकृत
भ्रान्त – निभ्र्रान्त
प्रेम – घृणा
भूगोल – खगोल
प्राकृतिक – अप्राकृतिक
भेद – अभेद
प्रशंसा – निन्दा
भय – साहस
प्राची – प्रतीची
भद्र – अभद्र
प्रत्यक्ष – परोक्ष
भोगी – योगी
पाश्वात्य – पौर्वात्य
भूलोक – द्युलोक
प्राचीन – अर्वाचीन
मानरव – दानव
प्रारंभिक – अन्तिम
महात्मा – दुरात्मा
प्रवृत्ति – निवृत्ति
मूक – वाचाल
प्रसारण – संकोचन
मसृण – रूक्ष
प्रसाद – विषाद
मंगल – अमंगल
शब्द – विलोम शब्द
प्रलय -सृष्टि
मुख – प्रतिमुख
परूष – कोमल
मनुज – दनुज
पंडित -मूर्ख
मालिक – नौकर
परकीय -स्वकीय
माता – पिता
परमार्थ -स्वार्थ
मिहनती – आलसी
पक्ष -विपक्ष
परतंत्र -स्वत
पाठ्य -अपाठ्य
बर्बर – सभ्य
पुरस्कार -तिरस्कार, दण्ड
बाढ़ – सूखा
पालक -पीड़क
बद्ध -मुक्त
मृत – जीवित
(य-र-ल-व) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
योग -वियोग
विकीर्ण – संकीर्ण
योगी -वियोगी
वैमनस्य – सौमनस्य
यश -अपयश
व्यर्थ – अव्यर्थ
यौवन -वार्धक्य
व्यास – समास
यथार्थ -अयथार्थ
वृष्टि – अनावृष्टि
राम – रावण
बहिष्कार – अंगीकार
रूपवान् -कुरूप्
विनत – उद्धत
राग – विराग
बससन्त – पतक्षर
राजतंत्र -जनतंत्र
व्यावहारिक – अव्यावहारिक
रक्षक -भक्षक
विष – अमृत
रचना – ध्वंस
विज्ञ – अज्ञ
राव -रंक
वन्य – पालित
राजा -प्रजा
व्यष्टि – समष्टि
लाभ -हानि
विस्तृत – संक्षिप्त
लिखित -अलिखित
विजय – पराजय
लघु -गुरू
विस्तार – संक्षेप
लौकिक -अलौकिक
वीर – कायर
वाद -प्रतिवाद
विपद – संपद्
विवाद -निर्विवाद
विधवा – सधवा
विपत्र -संपन्न
विश्लेषण – संश्लेषण
विस्मरण -स्मरण
विमुख – सम्मुख
वैतनिक – अवैतनिक
विशिष्ट – सामान्य
(स-श-ह-क्ष) से शुरु होने वाले शब्द और उनके विलोम शब्द निम्नलिखित है –
सफल – विफल
सम – विषम
सबल -दुर्बल
सर्द – गर्म
सजीव -निर्जीव
सनाथ – अनाथ
सगुण -निर्गुण
सच्चरित्र – दुश्चरित्र
सत् -असत्
ससीम – असीम
सुकर -दुष्कर
सान्त – अनन्त
सरल -कठिन
सापेक्ष – निरपेक्ष
सहयोगी – प्रतियोगी
साक्षर – निरक्षर
सजल- निर्जल
संश्लिष्ट – विश्लिष्ट
सवर्ण – असवर्ण
संघटन – विघटन
स्वदेश – विदेश
सरस – नीरस
स्वजाति -विजाति
स्वाधीन – पराधीन
स्थूल -सूक्ष्म
स्वार्थ – निः स्वार्थ
स्तुति -निन्दा
समष्टि – व्यष्टि
सुशील -दुःशील
स्वधर्म – परधर्म
सुपथ -कुपथ
सूक्ष्म – स्थूल
सुमार्ग -कुमार्ग
स्मरण – विस्मरण
सुख -दुख
सुयश – अपयश
सुगम -दुर्गम
संगत – असंगत
सुलभ -दुर्लभ
सशंक – निःशंक
सुपात्र -कुपात्र
स्थावर – जंगम
सुगन्ध -दुर्गन्ध
सुनाम – कुनाम
सुकर्म -कुकर्म
सुर – असुर
साकार -निराकर
ाित -अाित
संकोच -निःसंकोच
स्वामी – सेवक
सकाम -निष्काम
सुधा – गरल
सार्थक -निरर्थक
सृष्टि – प्रलय
सम्मान -अपमान
संकल्प – विकल्प
संयोग -वियोग
संपत्र – विपत्र
सदय -निर्दय
संधि – विग्रह
सुमति -कुमति
साममयिक – असामयिक
सत्य – असत्य
स्पृश्य – अस्पृश्य
सादर -निरादर
सन्यासी – गृहस्थ
समूल – निर्मूल
सक्षम – अक्षम
सदाचार -दुराचार
शुक्ल – कृष्ण
सौम्य -उग्र
श्वेत – श्याम
सुकाल -अकाल
शाम – सुबह
स्तुत्य -निन्ध
श्लील – अश्लील
सौभाग्य -दुर्भाग्य
शुभ्र – कृष्ण
सामान्य -विशिष्ट
शिव – अशिव
स्वीकृति -अस्वीकृति
शासक – शासित
सुराज -कुराज
शोक – हर्ष
सुबह -शाम
शोषक – पोषक
सदाचारी -दुराचारी
शयन – जागरण
सार्थक -निरर्थक
श्रीगणेश – इतिश्री
संकीर्ण – विस्तीर्ण
श्रृंखला – विश्रंृखल
सुलभ -दुर्लभ
श्रद्धा – अश्रद्धा
सदाशय -दुराशय
श्रव्य – दृश्य
स्वप्न -जागरण
श्याम – गौर
सुकृति -दुष्कृति
हँसना – रोना
संकोच -प्रसार
हªास – वृद्धि
समास -व्यास
हास – रोदन
सभ्य -असभ्य
हार – जीत
स्वल्पायु – चिरायु
हर्ष -विषाद
सुदूर -सत्रिकट
हªस्व – दीर्घ
सभय -अभय
हिंसा – अहिंसा
सात्विक – तामसिक
क्षर – अक्षर
शकुन -अपशकुन
क्षम्य – अक्षम्य
शत्रु – मित्र
क्षमा – दण्ड
शीत – उष्ण
क्षणिक – शाश्वत
शुभ -अशुभ
क्षुद्र – विराट्
शुष्क -तरल